Kolektivni ugovori ustavna kategorija, ali mnogi privatni poslodavci neće da pregovaraju o njima
Kolektivni ugovori u pravu Republike Srpske (RS) predstavljaju samostalan pisani akt, kojim se u skladu sa Ustavom i Zakonom o radu uređuju prava, obaveze i odgovornosti iz radnog odnosa, način i postupak njihovog ostvarivanja, kao i međusobni odnosi učesnika kolektivnog ugovora. Ustav RS, kao najviši pravni akt, osnovno pravo iz radnog odnosa, pravo na platu, uređuje tako što garantuje da „svako po osnovu rada, ima pravo na zaradu, u skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorom“. Kolektivni ugovori predstavljaju ustavnu kategoriju i garanciju ostvarivanja osnovnih prava iz radnog odnosa i daju priliku radnicima da se putem sindikata izbore za nova-povoljnija prava i uslove rada od onih koja su propisana zakonima. S druge strane, regulisanje prava za radnike koji nemaju sindikate prepušteno je volji poslodavaca koji nemaju interes da im daju veća prava ili bolje uslove rada od onih koje garantuje zakonski okvir.
Radnici koji su članovi sindikata pokriveni kolektivnim ugovorima
Trenutno je u RS zaključeno devet posebnih (granskih) kolektivnih ugovora (PKU) za budžetske i fondovske korisnike i jedan kolektivni ugovor u privredi. PKU imaju zaposleni u oblasti obrazovanja i kulture, visokog obrazovanja i studentskog standarda, u zdravstvu, socijalnoj zaštiti, policiji, pravosuđu, javnim službama, organima uprave, lokalnoj samoupravi, a tu je i Posebni kolektivni ugovor za zaposlene u Telekomunikacijama RS. Postoji i na desetine zaključenih kolektivnih ugovora kod poslodavca, posebno u oblasti metalske industrije i rudarstva, šumarstva, prerade i destilacije drveta, prerade papira, poštanskog i vazdušnog saobraćaja, obućarske industrije, komunalnih usluga i grafičke djelatnosti. Kolektivnim ugovorima u Republici Srpskoj pokriveno je oko 35% radnika.
Zaključeni kolektivni ugovori imaju ekonomski i socijalni značaj, jer se njima obezbjeđuje stabilnost rada i doprinosi očuvanju konkurentnosti tržišta rada i smanjenju nelojalne konkurencije, a sprečava se i zloupotreba instituta najniže plate i isplata plata na ,,ruke“.
Plata u RS u skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorom
Po odredbama Zakona o radu, radnik ostvaruje pravo na osnovnu bruto platu u skladu sa zakonom i kolektivnim ugovorom. Pregovori o platama su djelimično ograničeni zakonskim uređenjem plata u javnom sektoru. Za svaki pojedinačni javni sektor zakonima o platama se utvrđuje koeficijent složenosti posla, kao jedan od elemenata za obračun osnovne plate. Cijenu rada, kao drugi element za obračun plate, utvrđuju predsjednici granskih sindikata sa resornim ministrima. Pregovori o platama, kroz kolektivne ugovore, aktuelni su u oblasti lokalne samouprave, te predškolskog obrazovanja, kulture i socijalne zaštite, čiji je osnivač lokalna zajednica. U realnom sektoru, plata se uređuje isključivo kolektivnim ugovorom, gdje postoji organizovan sindikat. Tu su kolektivni ugovori ili zaključeni ili su pregovori u toku, dok u ostalim preduzećima platu određuje poslodavac jednostranim aktima ili ugovorom o radu, što je nezakonito i neustavno, ali i dalje egzistira u kompanijama gdje nema osnovanog sindikata. Kolektivni ugovori se zaključuju na period do tri godine, a trajanje se može produžiti sporazumom ugovornih strana.
Novi sistem plata kao moguće rješenje
Usvajanje Zakona o radu 2015. godine označilo je prestanak važenja svih kolektivnih ugovora, uključujući i Opšti kolektivni ugovor (OKU) iz 2010. godine, kojim su bila uređena pitanja plate, uvećanja plate, otpremnine, otkaznog roka, naknada za topli obrok, regres i prevoz, disciplinskog postupka, uslova za rad sindikata…
Tokom 2016. zaključeni su kolektivni ugovori za budžetske i fondovske korisnike, a uslijedila je borba za donošenje novog OKU. Kao prelazno rješenje, do njegovog zaključenja, na zahtjev Saveza sindikata Republike Srpske, Vlada RS donijela je Odluku o utvrđivanju uvećanja plate, visine primanja po osnovu rada i visine pomoći radniku, koja se primjenjuje na sve zaposlene koji nisu pokriveni kolektivnim ugovorima.
Od usvajanja novog Zakona o radu, poslodavci su se protivili zaključivanju OKU i PKU i uopšte ne žele da pregovaraju pa je krajem aprila 2019. godine Unija poslodavaca RS glasala protiv usvajanja ispregovaranog teksta ugovora, što najbolje govori o odnosu poslodavaca prema kolektivnim ugovorima. S druge strane, Vlada RS, kao poslodavac, zaključuje kolektivne ugovore sa svojim zaposlenim. Za razliku od Vlade, poslodavci ne shvataju da u uslovima tržišne ekonomije, kolektivni ugovori predstavljaju preduslov konkurentnosti i način da se zadrži kvalifikovana radna snaga. Vlada je uvidjela da je neodrživo stanje da poslodavci samostalno uređuju plate pa je nakon dugotrajne borbe Saveza sindikata RS, zakonski pozicionirala kolektivne ugovore kao jedine akte kojima se mogu uređivati plate, čime se obavezuju poslodavci da sjednu za pregovarački sto sa sindikatima i zaključe kolektivne ugovore.
SSRS će zahtijevati dosljednju primjenu zakonske odredbe i nastavak pregovora za zaključenje OKU i granskih kolektivnih ugovora u realnom sektoru, kako bi se plate u Republici Srpskoj uredile na zakonit način, a tražiće i utvrđivanje novog sistema plata u RS.
Stručna služba Saveza sindikata Republike Srpske
Članak je objavljen u e-magazinu Regionalnog sindikalnog saveta Solidarnost broj 2, decembar 2022.
pdf Glas radnika broj 2 preuzmite ovdje
